Endokrin Sistemi

Endokrin bezler ve salgıladıkları hormonlar

a- Endokrin bezler (İç salgı bezleri)

Endokrin bezler kanalsız bezlerdir. Bu bezlerin salgıladığı hormonlar düzenleyici görev görür ve etki edecekleri hücre, doku veya organa kan yolu ile taşınır.

b- Ekzokrin bezler (Dış salgı bezleri)

Ekzokrin bezler kanallı bezlerdir. Bu bezler salgılarını vücut içi boşluklarına ya da vücut dışına salgılarlar. Örneğin tükrük, gözyaşı, süt, ter, yağ bezleri ekzokrin bezlerdir.

c- Karma bezler

Karma bezler iç ve dış salgı bezi özelliği gösterir. Eşeysel bezler (Testis, ovaryum), pankreas bu tür bezlere örnektir.

• Hormonlar kan yolu ile tüm vücuda yayılmalarına rağmen yalnızca hedef hücre, doku veya organa etki eder. Hormonlar, hedef hücrelerdeki proteinlerle uyum sağladığı sürece etkili olur (2021, 2023 AYT).
• Endokrin sistem, sinir sistemi ile beraber vücudumuzda düzenleyici etki göstererek sistemlerin uyum içerisinde çalışmalarını sağlar.
• Bir hormon, organ veya sistemin çalışma hızını arttırırken başka bir hormon bu etkiyi ortadan kaldırabilir. Zıt (Antagonist) etki gösteren bu tür hormon ikilileri sayesinde homeostazi korunmuş olur.

Hipotalamus – Hipofiz ilişkisi

• Sinir sistemi ile endokrin sistem arasındaki ilişkiye örnek olarak hipotalamus – hipofiz ikilisi verilebilir.
• Hipotalamus ile hipofiz bezi arasında bağlantı vardır. Hipotalamus ürettiği RF (Salgılatıcı faktör) maddesini kan yolu ile hipofize göndererek hormon salgılamasını uyarır ve bu hormonları denetler. İnhibiting hormonu (İH) (Engelleyici) ise hormonal bezin salgılamasını durdurur.

• Hipofiz hormonlarının kandaki seviyesi normalin üzerine çıktığında RF salgılanması durdurulur ve hipofiz hormonlarının kandaki seviyesi düşürülmüş olur.
• RF (Salgılatıcı faktör) çeşidi, hipofizin hangi hormonu salgılayacağını belirler. Salgılanan hormon hipofiz hormonu ise bu hormon vücutta salgılama yapacak endokrin bezi uyarır. Böylece, uyarılan endokrin bez kana gerekli hormonu verir.

Hipofiz bezi (Temel bez)

• Endokrin sistem organlarından birisi de hipofiz bezidir. Hipotalamusa bağlı ve onun kontrolünde çalışan hipofiz bezi (Temel bez), salgıladığı hormonlar ile vücudumuzdaki diğer endokrin bezlerin kontrol edilmesini sağlar.
• İki loptan oluşan (Ön ve arka) hipofiz bezi, hormonlarını sinir sistemi kontrolünde gerekli miktarda salgılar.

a- Ön lop hormonları

1- STH

• Somatotropin (Büyüme) hormonu (STH ve GH) tüm vücut hücrelerini etkiler. Bu hormon özellikle büyümede etkili olan kemik ve kıkırdak dokunun gelişimi üzerinde etkilidir.
• STH, etki ettiği hücrelerde protein sentezini hızlandırır.

Cücelik (Nanizm)

Nanizm, büyüme çağında STH’ın az salgılanması sonucu kemiklerin yetersiz gelişimi ile ortaya çıkar.

Devlik (Gigantizm)

Gigantizm, büyüme çağında STH’ın fazla salgılanması sonucu kemiklerin gereğinden fazla gelişmesi ile ortaya çıkar.

Akromegali

Akromegali, erişkin kişilerde STH’ın fazla sagılanması sonucu el, ayak, baş bölgelerinde orantısız büyüme durumudur.

2- ACTH

Adrenokortikotropik  hormon (ACTH) böbrek üstü bezlerinin kabuk (Korteks) bölgesini uyarır ve bu bölgeden salgılanan hormonları düzenler.

3- TSH

Tiroit uyarıcı hormon (TSH) gırtlak bölgesinde yer alan tiroit bezinin hormon salgılamasını düzenler.

4- MSH

• Melanosit uyarıcı hormon (MSH) deride yer alan melanosit hücrelerinin melanin pigmenti üretmesini ve bu sayede deri renginin koyulaşmasını sağlar.
• Uzun süre güneş ışığına maruz kalındığında deri koyulaşır ve bu sayede güneşten gelen zararlı ışınlardan alt deri korunmuş olur.

5- LTH

Prolaktin, hamilelik dönemi ve sonrasında süt bezlerinin oluşumunu ve bu süreçte süt bezlerinin süt üretmesini sağlar. Aynı zamanda LTH annelik içgüdüsünün ortaya çıkmasında da etkilidir.

Gonadotropinler

6- FSH

• Folikül uyarıcı hormon (FSH) dişilerin sahip olduğu bir çift yumurtalıkta, 28 günlük araklıklarla yumurta (İkincil oosit) oluşumunu sağlar.
• Bu hormon, yumurtalıklarda yer alan  folikül hücrelerini uyararak yumurtalıklara östrojen hormonu salgılatır.
• FSH, erkeklerde testisleri uyararak, testislerin sperm oluşturmasını uyarır.

7- LH

• Lüteinleştirici hormon (LH), olgunlaşmış folikülün içinde yer alan yumurta (İkincil oosit) hücresinin döllenme kanalına (Fallopi tüpü) atılmasını (Ovülasyon) sağlar.
• Ovülasyon sonrası folikülden geriye kalan kısım korpus luteuma dönüşür ve bu yapı çok miktarda progesteron, az miktarda östrojen salgılar.
• LH, erkeklerde testosteron hormonunu salgılatır ve bu sayede spermlerin olgunlaşmasını sağlar.

b- Arka lop hormonları

Hipotalamus tarafından üretilen hipofiz bezi arka lop hormonları, gerektiğinde yine hipotalamus tarafından uyarılarak kana salgılanır.

1- ADH (Vasopressin)

• Antidiüretik hormon (ADH), böbrek nefronlarında süzülerek kandan ayrıştırılan suyun tekrar kana geçmesini (Geri emilim) sağlar. Bu sayede kan basıncı, kan osmotik basıncı, kan mineral madde oranı ayarlanmış olur.
• Hücrelerde su miktarı azaldığında kanın osmotik basıncı artar. Hipotalamusta yer alan osmoreseptörler bu değişikliği algılar ve hipofiz bezi arka lobundan ADH salgılanması sağlanır.

• ADH az salgılandığında böbreklerde yeterli miktarda su geri emilimi olmayacağından kandaki su oranı düşer ve buna bağlı olarak kan şekeri (Glikoz) oranı artar. Bu, kan şekeri artışı değil kan şekeri oranının artması durumudur. Bundan dolayı bu duruma bağlı olarak gelişen hastalığa şekersiz şeker hastalığı (Diabetes insipudus) denir.
• Şekersiz şeker hastalığı belirtileri sık idrara çıkma ve normalden daha sık  ortaya çıkan susuzluk hissidir.

2- Oksitosin

• Oksitosin, doğum başlangıcı ve doğumun devamında rahim (Uterus) kaslarının kasılmasını sağlayarak doğumu kolaylaştırır.
• Oksitosin, doğum sonrası ilk sütün süt bezlerine gelmesini sağlar.
• Oksitosin hormonu doğum sırasında yetersiz miktarda salgılanırsa dışarıdan hazır olarak verilir.

• Hipofiz bezi paratiroit, böbrek üstü bezleri öz (Medulla) bölgesi ve pankreas hormonları üzerinde etkili değildir.

Endokrin sistem bezlerinden bazıları yalnızca hormon salgılar. Bu bezler aşağıda anlatılmaktadır.

Tiroit bezi (2019 AYT)

Tiroit, gırtlak bölgesinde yer alan iki loplu bir bezdir. Bu bez tiroksin ve kalsitonin hormonlarını salgılar.

1- Tiroksin (2019 AYT)

• Tiroksin, vücudun tüm hücreleri üzerinde etki gösterir. Bu hormon aminoasit yapılıdır.
• Tiroksin, hücresel solunum metabolizmasını hızlandırıcı etki gösterir.
• Tiroksin üretimi için kanda yeterli miktarda iyot olmalıdır. İyot eksikliğinde, tiroit bezi yeterli miktarda tiroksin üretebilmek için daha çok çalışır ve bunun sonucunda büyür. Bu rahatsızlığa basit guatr denir. İyot eksikliği giderildiğinde bu durum düzelir.
• Büyüme döneminde tiroksin hormonu az salgılanırsa yetersiz kemik ve zeka gelişimi ortaya çıkar. Tiroksin eksikliğine bağlı zeka geriliği hastalığına kretenizm denir.
• Tiroksin hormonunun yetişkin insanlarda az salgılanması (Hipotiroidizm) kişinin metabolizmasını yavaşlatır. Bu durumda kilo alma, vücut sıcaklığında düşüş, saç dökülmesi ve deride kuruma gibi belirtiler gösteren miksodema hastalığı ortaya çıkar.
• Tiroksin hormonunun fazla salgılanması durumunda (Hipertiroidizm) graves hastalığı ortaya çıkar. Graves hastalarında metabolizma hızlanır ve buna bağlı olarak kişide aşırı zayıflama, hızlı soluk alma – verme gibi belirtiler görülür.

2- Kalsitonin

• Kalsitonin, kandaki kalsiyum miktarını ayarlamada parathormon ile zıt (Antagonist) yönlü çalışır.
• Kalsitonin, kandaki kalsiyum seviyesi normalin üzerine çıktığında salgılanır ve bu fazla kalsiyum kemiklere gönderilir.
• Kalsitonin, aynı zamanda böbreklerde kalsiyum geri emilimini azaltıcı etki gösterir.

Paratiroit bezi

Paratiroit, tiroit bezine gömülü dört adet bölümden oluşur. Söz konusu bezden yalnızca parathormon salgılanır.

Parathormon

• Parathormon, kandaki kalsiyum seviyesi düştüğünde salgılanır ve bu hormon, kemiklerde depolanmış kalsiyumun kana geçmesini sağlar.
• Parathormon, böbrek ve bağırsakta kalsiyum emilimini arttırır.
• Parathotmon az salgılanırsa kan kalsiyum seviyesi azalır. Buna bağlı olarak özellikle çizgili kaslarda istemsiz, ağrılı kasılmalara neden olan tetani hastalığı ortaya çıkar.
• Parahormonun çok salgılanması durumunda, kemiklerden kana fazla kalsiyum geçişi olur (Kemik erimesi) ve kan kalsiyum seviyesi artar.
• Kandaki fazla miktarda kalsiyum, fosfat iyonları ile birleşerek böbreklerde taş oluşumu riskini arttırır.

Böbrek üstü bezleri

Böbrek üstü bezler kabuk (Korteks) ve öz (Medulla) bölgesinden oluşur.

1- Kabuk (Korteks) bölgesi hormonları (Kortikosteroit)

a- Aldosteron

• Aldosteron, vücut sıvılarının iyon derişimini ayarlar.
• Aldosteron, klor (Cl) ve sodyum‘un (Na) böbreklerden geri emilimini arttırarak vücutta tutulmasını, potasyumun (K) ise geri emilimini azaltarak idrarla atılmasını sağlar.
• Aldosteronun az salgılanması durumunda vücut sıvılarının iyon dengesi bozulur. Bu durumda, deri renginde koyulaşma, kaslarda zayıflama, kan basıncında azalma gibi belirtilerle ortaya çıkan addison (Tunç) hastalığı meydana gelir.

• Aldosteronun fazla salgılanması, kana su geçişini arttırır ve bunun sonucunda kan basıncı artar. Yetersiz potasyuma kaslarda zayıflamaya neden olur.

b- Kortizol

• Kortizol, organik madde (Karbonhidrat, yağ, protein) metabolizması üzerinde etkilidir.
• Kortizol, yağ ve proteinin glikoza dönüşmesini sağlar ve böylece kan glikoz seviyesini arttırır.
• Kortizol, tedavi amaçlı (Kanser, alerji) olarak kullanılır. Kortizol özellikle kanser tedavisi gören kişilerde bağışıklık sistemini baskılaması için kullanılır.

c- Eşey hormonları

• Esasen eşeysel bezlerden salgılanan eşeysel hormonların (Progesteron, östrojen, testosteron) çok az miktarı böbrek üstü bezleri kabuk bölgesinden de salgılanır.
• Testosteronun fazla salgılanması dişilerde, erkeklerde ortaya çıkan özelliklerin (İkincil eşeysel karakterler) ortaya çıkmasına, kadınsı özelliklerin de körelmesine sebep olur.

2- Öz (Medulla) bölgesi hormonları

a- Adrenalin (Epinefrin) (2023 AYT)

• Adrenalin, stres hali (Heyecan, sevinç, korku) durumlarında salgılanır.
• Adrenalin, karaciğerde depolanmış glikojenin glikoza yıkılmasını sağlar. Bunun sonucu olarak kan glikoz seviyesi ve kan basıncı artar. Aynı zamanda kalp atışı ve solunum hızlanır.
• Adrenalin salgılanması, alt deride yer alan kılcal damarların çapını azaltır ve kan, beyin gibi daha hayati organlara yönlendirilir. Bundan dolayı korku, panik durumlarında ten rengimiz açılır.
• Adrenalin, kanamalı yaralanmalarda pıhtılaşmayı hızlandırır.

b- Noradrenalin (Nöroepinefrin)

• Nöroepinefrin, kılcal damarların daralmasını sağlar ve kan basıncını arttırır.

• Adrenalin ve nöroadrenalin, kan basıncını ve kalbin çalışma hızını arttırdığından dolayı ani heyecanlanma, korku, panik durumlarında, kalp – damar hastalığı olan kişilerde sorunlara neden olur.

Epifiz

• Epifiz, ara beyin elemanı olan epitalamus bölümündedir.
• Epifiz, ergenlik çağına kadar eşeysel hormonları baskılar. Ergenliğe girildiğinde epifiz bu baskıyı azaltarak eşeysel olgunlaşmanın başlamasını sağlar.
• Epifiz, büyüme üzerinde de etkilidir.
• Epifiz, derideki melanosit hücrelerinin melanin pigmenti üretmesini sağlar.
• Gece daha aktif olan epifiz, vücut biyolojik saatinin ayarlanmasında görev alır.

Timüs

• Timüs, göğüs kafesi ile soluk borusu arasında yer alır.
• Timüs bezi timozin hormonunu salgılar.
• Timüs, bağışıklıkta etkili olan savunma hücrelerinden T- lenfositleri üretir.
• Gelişim çağında büyüme ve gelişme üzerinde etkili olan timüs bezi aktivitesi ilerleyen yaşlarda azalır ve bundan dolayı küçülür.
• Stresli yaşam biçimi timüs bezinin aktivitesini olumsuz yönde etkiler.

Eşeysel Bezler (Gonatlar)

Eşeysel hormonlar

Eşeysel hormonlar dişilerde yumurtalıktan, erkeklerde testislerden salgılanır

1- Dişi üreme hormonları 

a- Progesteron

• Progesteron, LH’ın yumurtalığı uyarması ile salgılanır.
• Progesteron, dişilerde 28 günlük aralıklarla gerçekleşen menstrüal döngüde oluşan yumurtanın döllenmesi ihtimaline karşı uterus (Rahim) duvarını kalınlaştırır.
• Progesteron, rahimde gelişmekte olan embriyonun, rahim duvarına tutunmasını sağlar.
• Hamileliğin sağlıklı bir şekilde devam edebilmesi için progesteronun kanda belli bir seviyede tutulması gerekmektedir.

b- Östrojen

• Östrojen, FSH’ın yumurtalığı uyarması ile salgılanır.
• Östrojen, dişilerde ikincil eşeysel karakterlerin (Vücut hatlarının değişimi, ses incelmesi) ortaya çıkmasında etkilidir.
• Östrojen, yumurta ve süt bezi oluşumunda etkilidir.

2- Erkek üreme hormonu (Androjen)

Testosteron

• Testosteron, FSH ve LH hormonlarının testisleri uyarması ile salgılanır.
• Testosteron, sperm üretimi ve ikincil eşeysel karakterlerin (Bıyık, sakal, kalın ses, kas gelişimi) ortaya çıkmasını sağlar.

Pankreas

• Pankreas karma bir bezdir. Bu bez kanallı yapısı ile, ürettiği enzimleri salgılayabildiğinden ekzokrin, yapısında yer alan langerhans adacıklarında ürettiği hormonları kana verdiğinden dolayı da endokrin bir bezdir.
• Pankreasın yapısında yer alan langerhans adacıklarındaki alfa hücreleri glukagon, beta hücreleri insülin hormonlarını üretir.
• İnsülin ve glukagon hormonları birbirine zıt (Antagonist) etki gösterir.

1- İnsülin (2023 AYT)

• İnsülin, kan glikoz düzeyini düşürür.
• İnsülin, kan glikozunu hücresel solunumda kullanılmak üzere hücrelere yönlendirir.
• İnsülin glikozu, depolanması amacı ile karaciğer ve çizgili kaslara yönlendirir.
• İnsülin yeterince salgılanmadığında, kan glikoz seviyesi normalin üzerine çıkar ve kişide şeker hastalığı (Diabetes mellitus) ortaya çıkar.

Şeker hastalığı belirtileri

• İdrarda glikoza rastlama.
• İdrarla fazla su atıldığından normalden fazla su içme isteği.
• Hücrelere yeterince glikoz gönderilemediğinden kişide yağ tüketimi artar ve kişi zayıflar.
• Yağ ve protein kullanımı arttığından kan pH’ı düşer (Aminoasit, yağ asidi).
• Protein kullanımı arttığından, onarım gerektiren faaliyetler yavaşlar ve buna bağlı olarak yaralar geç iyileşir.
• Kan glikoz seviyesi arttığından vücutta bakteriyel enfeksiyonların ortaya çıkma riski artar.
• Yüksek kan şekeri seviyesi (Hiperglisemi) göz, kalp, damar ve böbrek fonksiyonlarına zarar verir.
• Kandaki insülin miktarı fazla olduğunda kan glikoz seviyesi düşer (Hipoglisemi). Bu durumda terleme, baş ağrısı gibi belirtiler ortaya çıkar.
• Tip-1 diyabette yetersiz insülin üretimi görülürken, Tip-2 diyabette insülin hormonu etkisini gösterememektedir

2- Glukagon (2023 AYT)

• Glukagon, insülin hormonunun tersi etki gösterir ve kan şeker seviyesini yükseltir.
• Glukagon, karaciğerde glikojenin yıkımı sonucu meydana gelen glikozu kana aktarır.
• Glukagonun az salgılanması durumunda kan glikoz seviyesi düşer.

Homeostazi

• Homeostazi, canlıların sahip olması gereken kararlı iç dengedir.
• Bir canlıda aynı anda gerçekleşen çok sayıda biyokimyasal olay vardır. Bu olayların canlının iç dengesini bozmayacak şekilde uyum içerisinde gerçekleşmesi gerekmektedir.
• Uyumlu işleyiş sayesinde vücut sıcaklığı, kan basıncı, kan pH düzeyi gibi değerler belli bir seviyede tutulabilmektedir.

Geri besleme (Feed – back) mekanizması

• Vücutta, homeostazinin bozulma ihtimaline karşı, dengeleyici bir geri besleme (Feed-back) mekanizması işler.
• Salgılanan bir hormonun seviyesi hipotalamus tarafından algılanır. Eğer hormon kanda olması gerekenden fazla ise hipotalamus hipofizi, hipofiz de endokrin bezi baskılar ve fazla olan hormon miktarı ideal seviyeye çekilir. Bu olaya negatif geri bildirim denir.
• Hormon seviyesi kanda olması gereken seviyenin altına düştüğünde ise endokrin bez uyarılır ve hormon seviyesi yükseltilir. Bu olaya ise pozitif geri bildirim denir.
• Kalsitonin – parathormon, insülin – glukagon gibi zıt etki gösteren hormonlar, hipotalamus – hipofiz – tiroit gibi yapıların vücut sıcaklık seviyesini dengede tutması bu mekanizmaya örnekir.