Sindirim sistemi (2023 AYT’de soruldu)

• Canlıların ortak özelliklerinden birisi beslenmedir.
• Canlılar tarafından alınan besinlerin bazıları hücre zarından geçemeyecek kadar büyüktür.
• Bu tür besinlerin hücre zarından geçirilerek kullanılabilmeleri için yapıtaşlarına (Monomer) kadar parçalanmaları gerekir.
• Hidroliz yöntemi ile gerçekleştirilen bu olaylara sindirim, bu olayları gerçekleştiren sisteme ise sindirim sistemi denir.

• Sindirim sonucu molekülün kimyasal yapısı değişmiyorsa bu bir mekanik (Fiziksel) sindirimdir.
• Enzim ve su etkisi ile büyük yapılı moleküllerin parçalanarak yapıtaşlarına kadar ayrıştırılmalarına kimyasal sindirim denir.
• Sindirim, gerçekleştiği yere göre hücre içi veya hücre dışı olarak ikiye ayrılır.
• Endositoz ile hücre içine alınan büyük besinler lizozom organelinde yapıtaşlarına kadar ayrıştırılır (2020 AYT’de soruldu).
• Ağız, mide ve bağırsak gibi vücut içi boşluklarında meydana gelen sindirim hücre dışı sindirimdir (2020 AYT’de soruldu).

Sindirim sistemi organları

• Ağız
• Yutak
• Yemek borusu
• Mide
• İnce bağırsak
• Kalın bağırsak

Sindirime yardımcı yapı ve organlar

• Tükürük bezleri
• Karaciğer
• Safra kesesi
• Pankreas

Sindirim sistemi organları

a- Ağız

• Ağız, bazı besinlerin sindiriminin başladığı yerdir.
• Dişler, tükürük bezleri ve dil sindirime etki eden ve ağızda yer alan yapı ve organlardır.

b- Diş

• Diş, besinleri fiziksel olarak parçalayarak kimyasal sindirimin daha etkili gerçekleşmesini sağlar.
• Yetişkin insanlarda toplam 32 diş vardır.
• Azı dişleri besinleri öğütmeye, köpek dişleri besinleri parçalamaya, ön dişler ise besinleri kesmeye yarar.

Dişin yapısı

c- Dil

• Dil, ağızdaki besinleri yuvarlama, tat alma ve yutma faaliyetlerini gerçekleştirir.

d- Yutak (Farinks)

• Yutak, ağızdan gelen besinlerin yemek borusuna aktarılmasını (Yutma) sağlar.
• Yutma, istemli veya istemsiz olarak gerçekleştirilir.
• Gırtlak kapağı (Epiglottis) yutma sırasında besinlerin nefes borusuna kaçmasını engeller.
• Yutağın, besinlerin sindirimi üzerinde bir etkisi yoktur.

e- Yemek borusu

• Yemek borusu, yutak ile mide arasındaki bağlantıyı sağlayan organdır.
• Yemek borusunun iç yüzeyinde mukus salgılayan epitel doku vardır.
• Mukus sayesinde besinlerin mideye ilerlemesi kolaylaşır.
• Yemek borusunun ilk bölümü çizgili kastan oluşur.
• Orta tabakada yer alan düz kaslar dalgalı (Peristaltik) hareket yaparak besinlerin mideye iletilmesini sağlar.
• Bağ dokudan oluşan dış yüzey yemek borusuna esneklik kazandırır.

f- Mide

• Mide, yemek borusu ve ince bağırsak arasında yer alır.
• Mide, sindirim sisteminin en geniş hacimli bölümüdür.
• Midenin giriş bölümüne kardia, çıkış bölümüne pilor adı verilir.
• Midenin en geniş bölümüne ise fundus denir.

• Midenin iç yüzeyini kalın bir mukoza tabakası kaplar.
• Midenin orta bölümünde düz kastan, dış bölümünde ise bağ dokudan (Periton) oluşan tabakalar yer alır.
• Midenin orta tabakası pepsinojen, az miktarda lipaz, mukus ve HCl salgılar.
• Mukus, HCl’in ve pepsin enziminin mideye zarar vermesini engeller.
• HCl (Hidroklorik asit) sindirim sistemi yolu ile vücuda sızabilecek mikroorganizmaları etkisiz hale getirir.
• HCl, pepsinojen enziminin aktifleşerek pepsine dönüşümünü sağlar.
• Mide, vagus ve gastrin tarafından uyarılır.
• Besin geldiğinde mide duvarı mide öz suyunu salgılar.
• Mide duvarındaki düz kaslar, kasılıp gevşeyerek mide içerisindeki karışımı (Kimus) hareket ettirir ve besinlerin sindirimini kolaylaştırır.

h- İnce bağırsak

• İnce bağırsağın ilk bölümüne onikiparmak bağırsağı (Duodenum) denir.
• İncebağırsağın devamına sırası ile boş bağırsak (Jejunum) ve kıvrım bağırsak (İleum) denir.
• İnce bağırsağın duvar yapısı içten dışa mukoza, düz kas ve bağ doku şeklinde sıralanır.

• İnce bağırsağın iç yüzeyinde, girintili çıkıntılı yapıya sahip olan ve bu sayede emilim yüzeyini arttıran villuslar yer alır.
• Villusların içerisinde kan ve lenf damarı kılcalları vardır.
• Villus yüzeyinde yer alan hücresel düzeydeki kıvrımlara mikrovillus denir.

• İnce bağırsak, sindirimin sona erdiği ve emilimin en çok gerçekleştiği yerdir.
• Mide içerisindeki besin içeriğine  kimus denir.
• Kimus asidik bir yapıya sahiptir.
• Kimusun etkisi ile 12 parmak bağırsağından sekretin ve kolesistokinin (Enterogastron) hormonları salgılanır.
• Sekretin etkisi ile pankreastan bikarbonat salgılanması sağlanır.
• Kolesistokinin, safra sıvısı ve pankreas öz suyunun salgılanmasını sağlar.
• Safra sıvısı ve pankreastan salgılanan bikarbonat iyonları kimusu bazikleştirir.
• Kimus, bazikleştiğinde kilusa dönüşür.
• Kimusta yağ oranı çoksa enterogastrin hormonu mide hareketlerini yavaşlatarak kimusun ince bağırsağa geçişini yavaşlatır.
• İnce bağırsaktan dipeptidaz, aminopeptidaz, enteropeptidaz (Enterokinaz), nükleotidaz (Nükleotidleri sindirir), disakkaraz (Disakkaritleri sindirir) ve fosfataz enzimleri de salgılanır.

i- Kalın bağırsak

• Kalın bağırsağın ince bağırsak ile birleştiği bölgeye kör bağırsak denir.
• Kör bağırsaktan uzayan çıkıntıya apandis denir.
• Apandisin iltihaplanması sonucu apandisit hastalığı ortaya çıkar.
• Kalın bağırsakta enzim üretimi olmadığından, bu organda kimyasal sindirim gerçekleşmez.
• Kör bağırsaktan sonra sırası ile kolon, rektum ve anüs gelmektedir.

• Kalın bağırsak yapısında yer alan bazı bakteri türleri B ve K vitaminlerini üretir.
• Kalın bağırsakta su, mineral ve vitamin emilimi gerçekleşir.
• Sindirilememiş besinler bir miktar su ile beraber anüsten atılır.
• Selüloz, insan sindirim sisteminde sindirilemese de selüloz, mukus salgılanmasını ve bağırsak hareketini arttırır.
• Selüloz, sindirim sistemi sağlığı ve işleyişi için yararlı bir maddedir.
• Yemek borusundan anüse kadar mukusa (Kayganlaştırıcı) rastlanılır.
• Yemek borusundan anüse kadar peristaltik (Dalgalı) hareket gerçekleşir.

Sindirim sistemine yardımcı organlar

a- Tükürük bezleri

• Tükürük bezleri ürettiği tükürük sıvısını dil altı, çene altı ve kulak altı bölgelerinden ağız ortamına salgılar.
• Tükürük içeriğinde su, amilaz (Pityalin), mukus, lizozim enzimi, Ca, Na Cl ve K iyonları vardır.
• Tükürük, besinlerin mekanik sindiriminde, nişasta – glikojenin ise kimyasal sindiriminde (Amilaz – pityalin) etkilidir.

• Lizozim enzimi, ağız yolu ile vücuda girebilecek zararlı mikroorganizmaların etkisiz hale getirilmesinde etkilidir.
• Tükürükteki iyonlar, ağız içi ortamının hafif bazik olmasını sağlar.
• Kalsiyum iyonları dişlerin sağlıklı olmasında ve aşınan mine tabakasının yenilenmesinde etkilidir.

 b- Karaciğer

• Karaciğer, sindirim sistemi ile ilgili görevlerinin dışında daha pek çok görevi olan bir organdır.
• Karaciğere iki farklı damar kan getirmektedir.
• Bunlar kapı toplardamarı ve karaciğer atar damarıdır.

Karaciğerin görevleri (2024 AYT’de soruldu)

• Karaciğer, safra sıvısını üretir ve safra kesesine salgılar.
• Karaciğer, fazla proteini karbonhidrat veya yağa dönüştürür.
• Karaciğer, fazla glikozu glikojen olarak depolar.
• Karaciğer, gerektiğinde depoladığı glikojeni glikoza dönüştürerek kana verir.
• Karaciğer, yağda eriyen vitaminleri (A, D, K) ve bazı mineralleri (Fe, Cu) depolar.
• Karaciğer, lipoprotein, kolesterol ve glikoprotein üretir.
• Karaciğer, provitamin A’yı işlevsel hali olan A vitaminine dönüştürür.
• Karaciğer ilaç, alkol, zehir gibi kana karışan zararlı maddeleri dönüştürerek bu maddelerin zararlı etkilerini giderir.
• Karaciğer, amonyağı daha az zehirli olan üreye dönüştürür.
• Karaciğer, kan proteinlerini üretir.
• Karaciğer, görevini tamamlamış alyuvarları parçalar ve yerine yenilerini üretir.

c- Safra kesesi (Öd kesesi)

• Safra kesesi, karaciğerin alt bölümünde yer alır ve karaciğerin ürettiği safra sıvısını depolar.
• Safra kesesi, koledok kanalı ile 12 parmak bağırsağına açılır.
• 12 parmak bağırsağına besin içeriği geldiğinde safra kesesi ince bağırsağın salgıladığı kolesistokinin hormonu ile uyarılır.
• Bunun sonucunda safra kesesi safra sıvısını bu bölgeye salgılar.
• Safra sıvısı içeriğinde safra tuzu, su, kolesterol, fosfolipit, bikarbonat iyonu, bilirubin (Safra pigmenti) ve yağ asitleri vardır.
• Safra sıvısı enzim içermez.
• Safra sıvısı yağların mekanik sindirimi (Safra tuzları) üzerinde etkilidir.
• Safra sıvısı yağ asiti, gliserol ve A, D, E, K vitaminlerinin emilimini kolaylaştırır.
• Safra sıvısı mideden gelen kimusu (Asidik) bazikleştirir.
• Bu sayede, ince bağırsak ortamında çalışacak enzimler için uygun pOH ortamı sağlanır.
• Safra, keskin bir sıvıdır ve bu özelliği sayesinde bağırsaktaki kokuşmayı önler. Bunun yanında safra sıvısı antiseptik özelliği ile zararlı bakterileri etkisiz hale getirir.
• Safra pigmenti (Bilirubin), görevini tamamlamış alyuvarların hemoglobinlerinin parçalanması sonucu oluşur.
• Bilirubin, safra sıvısı ile beraber ince bağırsağa geçerek dışkıya renk verir.
• Safra tuzları, kalın bağırsakta ilerlerken emilir ve kan yolu ile tekrar karaciğere iletilir.

d- Pankreas

• Pankreas karma bir bezdir.
• Pankreas midenin alt bölümünde yer alır. 
• Pankreas, wirsung kanalının son bölümü olan vater kabarcığından ince bağırsağa açılır.
• Pankreas, sekretin ve kolesistokinin hormonları tarafından uyarılır.
• Pankreasın ürettiği pankreas öz suyu amilaz, lipaz, tripsinojen, kimotripsinojen, prokarboksipeptidaz, nükleaz enzimler içerir.
• Pankreas öz suyunda bikarbonat iyonu bulunur.
• Pankreas, salgıladığı enzimler sayesinde besinleri kimyasal olarak sindirir.
• Bikarbonat iyonları ince bağırsak ortamının bazikleşmesini sağlar.

Besinlerin kimyasal sindirimi (2019 AYT’de soruldu)

• Beslenme yolu ile aldığımız besinler sindirim sistemi organlarında yapıtaşlarına kadar parçalanır.
• Sindirimin büyük bölümü, sindirim enzimleri sayesinde kimyasal olarak gerçekleşir.
• Fiziksel sindirim, kimyasal sindirimi kolaylaştırıcı etki yapar.

1- Karbonhidratların kimyasal sindirimi

• Karbonhidratlar, glikoz, fruktoz veya galaktoza kadar parçalandıklarında sindirimleri tamamlanmış olur.
• Karbonhidratların sindirimi ağızda başlar, ince bağırsakta tamamlanır.
• Karbonhidratları sindiren enzimlerin ortak adı karbonhidrazdır.

a- Ağızda sindirim

• Tükürükteki amilaz (Pityalin) nişasta veya glikojeni maltoz ve dekstrine (Kısa polisakkarit) dönüştürür.
• Oluşan maltoz ve dekstrin mide ortamında herhangi bir sindirime uğramaz.
• Karbonhidratların sindirimi 12 parmak bağırsağında devam eder.

b- İnce bağırsakta sindirim

• Ağızda sindirilemeyen nişasta veya glikojen molekülleri 12 parmak bağırsağına geldiğinde pankreas, içeriğinde amilaz olan öz suyunu bu ortama salgılar.
• Böylece ağızda sindirilemeyen nişasta veya glikojen molekülleri 12 parmak bağırsağında maltoz ve dekstrine dönüştrülür.
• İnce bağırsağın devamında bağırsak duvarından salgılanan maltaz, dekstrinaz, sükraz veya laktaz, besin içeriğinde olan ve sindirilmesi gereken karbonhidratları yapıtaşlarına kadar parçalar.

2- Proteinlerin kimyasal sindirimi

• Ağız ortamında protein sindirimi gerçekleşmez.
• Proteinlerin sindirimi midede başlar ve ince bağırsakta sona erer.

a-Midede sindirim

• Besin mideye gelmeden çevresel uyaranlarla uyarılan vagus siniri, mide duvarını uyarır ve buradan gastrin salgılanır.
• Gastrin mideyi, mide öz suyunu salgılaması için uyarır.
• Mide öz suyundaki HCl, inaktif durumdaki pepsinojeni aktif hali olan pepsine (Proteinaz) dönüştürür.
• Pepsin, proteinin yapısındaki peptit bağlarını koparır ve pepton (Polipeptit) oluşumunu sağlar.

b- İnce bağırsakta sindirim

• Bağırsak ortamında inaktif durumdaki tripsinojen, ince bağırsak tarafından salgılanan enterokinaz (Enteropeptidaz) tarafından tripsine dönüştürülür.
• Tripsin, pankreas tarafından salgılanan kimotripsinojeni kimotripsine dönüştürür.
• Tripsin ve kimotripsin mideden gelen polipeptitleri daha küçük polipeptitlere dönüştürür.
• İnce bağırsaktan salgılanan karboksipeptidaz ve aminopeptidaz enzimleri ,küçük polipeptitleri dipeptitlere ayrıştırır.
• Son olarak, incebağırsaktan salgılanan dipeptidaz, dipeptitleri aminoasitlere ayrıştırır. Böylece proteinlerin sindirimi tamamlanmış olur.

3- Yağların kimyasal sindirimi

• Yağlar ağız ve midede sindirime uğramaz.
• Yağ içeren besin maddeleri, 12 parmak bağırsağına geldiğinde safra kesesinin salgıladığı safra sıvısı tarafından fiziksel (Mekanik) olarak parçalanarak yağ damlacıklarına (Emülasyon) dönüştürülür.

• Pankreas öz suyundaki lipaz, yağ damlacıklarını yağ asiti ve gliserole dönüştürür.
• Yağların sindirimi ince bağırsakta başlamış ve burada sona ermiş oldu.

Sindirilen besinlerin emilimi

• Sindirim sonucu oluşan besin monomerleri, ince bağırsak villusları tarafından kan ve lenf kılcallarına difüzyon veya aktif taşıma ile aktarılır. Bu olaya emilim denir.

• Ağız ve midede kısmen emilim olsa da emilimin büyük bir bölümü ince bağırsakta gerçekleşir.
• İnce bağırsaktan emilen besin maddelerinin dolaşım sıvıları tarafından taşınmaları farklı iki yolla gerçekleşir.

Birinci yol

• İnce bağırsak ortamındaki glikoz, fruktoz, galaktoz, aminoasit, B ve C vitaminleri, su ve minerallerle beraber kan damarı kılcallarına aktarılır (2022 AYT’de soruldu).
• Bu maddeler, kapı toplardamarı yolu ile karaciğere gönderilir (2022 AYT’de soruldu).
• Glikozun fazlası karaciğerde glikojene, gerekirse yağa dönüştürülür (2022 AYT’de soruldu). 

İkinci yol

• Yağ asiti ve gliserolün büyük bir bölümü ve A, D, E, K vitaminleri ince bağırsaktan lenf damarı kılcallarına aktarılır.
• Yağ asiti ve gliseroller villus zarından geçerken birleşir ve tekrar yağa dönüştürülür.
• Oluşan yağ molekülleri ortamdaki kolesterol molekülleri ile birleştirilerek protein ile sarılır.
• Meydana gelen bu oluşıma şilomikron adı verilir.
• Şilomikronlar lenf damarı kılcallarına aktarılır. 
• Lenf toplar damarlarına aktarılan şilomikron sırası ile peke sarnıcı, göğüs lenf kanalından geçer.
• Bu içerik sol köprücük altı toplar damarından kan dolaşımına katılır.
• İnce bağırsaktan lenf kılcallarına aktarılmayan yağ asitleri, kan damarı kılcallarından kapı toplardamarına, buradan da karaciğere aktarılır.

Sindirim sistemi hastalıkları

Gastrit

• Gastrit, mide mukozasının incelmesi sonucu zararlı bazı bakterilerin, mide iç yüzeyinde iltihaplanmalara sebep olduğu bir hastalıktır.
• Gastritin midede yanma hissi, ağrı şeklinde belirtileri vardır.

Ülser

• Ülser, helikobakter pilori türü bakterinin mide duvarına yerleşmesi ve bu bölgede yaraların oluşması sonucu ortaya çıkan bir hastalıktır.
• Ülser, tedavi edilmeyen gastrit hastalığının ilerlemiş şekli olarak düşünülür.

Reflü

• Reflü, midenin girişindeki kaslarda ortaya çıkan işlev bozukluğu sonucu, midedeki karışımın yemek borusuna geri gelmesidir.
• Reflü, yemek borusunda ve ağız içinde tahrişe ve yanma hissine, dişlerde ise çürümelere neden olur.

Hemoroit

• Hemoroit, anüs bölgesindeki toplardamarlarda meydana gelen genişlemeler sonucu ortaya çıkan bir hastalıktır.
• Kabızlık bu hastalığın görülme sıklığını arttırır. Bu hastalık basur olarak da bilinir.

İshal

• İshal, kalın bağırsak içeriğindeki suyun yeterince emilip kana geçirilememesi sonucu ortaya çıkan bir rahatsızlıktır.
• İshal sonucu vücuttan normalden fazla su ve mineral atılır.
• Bu durum kişide halsizlik belirtilerinin görülmesine sebep olur.

Kabızlık

• Kabızlık, bağırsak faaliyetlerinin yavaşlaması sonucu su emiliminin normalden fazla olmasıdır.
• Bu durum dışkının su oranını azaltır ve dışkılamada zorlanmalar görülür.
• Bol sıvı ve lifli gıdaların tüketimi bu rahatsızlığın giderilmesinde etkilidir. 

Sindirim sisteminin sağlıklı yapısının korunması

• Lif içeriği fazla olan gıdaların tüketilmesi bağırsak faaliyetini olumlu etkilemektedir.
• Lifli gıda tüketimi kolon ve rektum kanserlerinin görülme sıklığı azalmaktadır.
• Diş sağlığını korumak için yeterince fosfor ve flor içeren besinler tüketilmelidir.
• Gereksiz yere kullanılan antibiyotikler, bağırsak ortamında (Flora) yer alan yararlı bakterilerin azalmasına neden olur.
• Bağırsak ortamında oluşabilecek zararlı bakteriler iltihaplanmalara ve kolit hastalığına sebep olur.
• Hepatit virüsü, karaciğer iltihaplanması sonucu sarılık hastalığının ortaya çıkmasına neden olur.
• Alyuvarların parçalanması sonucu oluşan bilirübinden safra sıvısı üretilir.
• Karaciğer bu dönüşümü yeterli seviyede yapamayınca karaciğerde bilirübin birikir ve kana karışır.
• Bu durum göz akının ve derinin sarı renk almasına neden olur.
• Hepatit virüsü veya bilinçsiz ilaç kullanımı karaciğer yağlanmasına bağlı olarak siroz hastalığının ortaya çıkmasına sebep olur.